अजिंठा - पिंपरे पितापुत्रीचा ध्यास (Ajintha – Dedicated Efforts by Pimpare Father & Daughter)

बौद्ध जातककथा अजिंठा लेण्यांमध्ये चित्रांतून मांडल्या गेल्या आहेत. त्यात साधारणत: पाचशेसत्तेचाळीस जातककथा आहेत. त्यांतील पंधरा-वीस चित्रे अजूनही ठळक दिसतात. बाकी चित्रे धूसर होऊन गेली आहेत. एम.आर. (मारुती) पिंपरे यांनी अजिंठ्यातील धूसर रेषा पुन्हा ठळक करण्याचे काम हाती घेतले. ती गोष्ट सुमारे पन्नास वर्षांपूर्वीची. ते तो ध्यास घेऊन तेव्हापासून काम करत राहिले होते. पिंपरे यांचे निधन एप्रिल 2019 मध्ये झाले. त्यांनी धूसर झालेल्या अनेक चित्रांना नवीन झळाळी मिळवून दिली. अनेक आर्टिस्ट अजिंठ्यातील चित्रे जशी आहेत तशी चितारतात. वास्तवात अजिंठ्यातील चित्रेच अर्धवट शिल्लक राहिली आहेत. त्यांतील काहींना हात नाही, पाय नाही अशी ती असतात. त्यामुळे ती चित्रे जशी मूळ होती त्याच्या पस्तीस ते चाळीस टक्केच दिसतात. पिंपरे यांना वाटे, की ज्या गोष्टी त्या चित्रांत दिसत नाहीत त्या पूर्ण कराव्यात. त्यांनी तशी साडेतीनशे चित्रे पूर्ण चित्रांकित केली आहेत.

पिंपरे हे मूळचे उदगीरचे. पिंपरे यांचा जन्म वाशीममध्ये झाला. वाशीमचे जुने नाव वत्सकुंडनगर होते. असे मानले जाते, की अजिंठा लेण्यांचे काम करणारे कारागीर वाशिममधून आले होते. पिंपरे यांना वाटे, की ते पूर्वजन्मी त्या कारागीरांमधील एक होते. त्यामुळेच त्यांचा जीव ती चित्रे 'रिस्टोअर' करण्यात गुंतला आहे!

पिंपरे यांची चित्रकला सुंदर होती. योगायोगाने त्यांना कामही आर्किओलॉजी डिपार्टमेंटमध्ये कलाकार म्हणून औरंगाबादमध्येच मिळाले. त्यामुळे त्यांचे अजिंठ्याला जाणे सुरू राहिले. त्यांनी 1994-95 ला व्हीआरएस घेऊन पूर्णवेळ तेच काम केले. ते सांगत, “असे काम पूर्ण करण्यासाठी कलाकारामध्ये आध्यात्मिक शक्ती लागते, ती मला मिळाली आणि काम होत गेले.”

त्यांनी त्यांच्या कलेतील कलाकार म्हणून सारे काही त्या चित्रांना अर्पण केले आहे. ती चित्रे पुनश्च होती त्याप्रमाणे काढणे हे कष्टाचे काम होते. अजिंठा लेण्यांमधील चित्रांतील तपशील सूक्ष्म व सविस्तर आहेत. राजाचा दरबार जरी असला तरी त्यातील प्रत्येक व्यक्तीची केशरचना निराळी दिसते आणि त्या वैविध्याने अचंबा वाटतो. त्यांच्या अंगावरील वस्त्र-आभूषणे वेगवेगळी आहेत. पिंपरे यांनी त्या प्रत्येक घटकाचा अभ्यास बारकाईने केला. त्यानुसार त्यांनी त्यांचे ब्रशचे आघात ठरवले आणि मगच चित्रे रेखाटली. एम.आर. पिंपरे यांनी त्या ऐतिहासिक ठेव्याचे पुनरुज्जीवनच केले आहे.

पिंपरे यांना अजिंठ्याचा ध्यास कसा लागला तेही मौजेचे आहे. ते शाळेच्या ट्रिपमध्ये अजिंठा लेण्यांत गेले

होते. तेथे ते त्या लेण्यांकडे आकर्षित झाले. मग पिंपरे अजिंठ्याला वारंवार जात राहिले. एकदा तेथे पिंपरे यांना दलाई लामा भेटले. पिंपरे यांनी त्यांचे छायाचित्र काढले आणि त्यांचा आशीर्वाद घेतला. दलाई लामा लेण्यांना वारंवार भेट देत असत. तेव्हापासून पिंपरे बौद्धधर्माकडे झुकले. त्यांची राहणी साधी होत गेली. ते खूप नम्र आणि इतरांना मदत करणारे झाले. त्यांचे अध्यात्माप्रती प्रेम निर्माण झाले. ते ध्यानसाधनेच्या मार्गाचा अवलंब करत. ते मुलांना कला आणि इतिहास याबद्दल शिकवण्यास उत्साही असत. त्यांना ऐतिहासिक गोष्टींमध्ये रस होता. त्यांना प्रवास करण्याची आवड होती. त्यांच्या कुटुंबात त्यांच्या पत्नी वत्सला आणि मुलगी मयुरा आहेत.

मयुरा यांनी त्या वडिलांसोबत पाच-सहा वर्षांपासून काम करत असल्यामुळे तोच छंद जोपासला आहे. वडिलांचे थेसिस, आऊटलाईन, रिसर्च असे साहित्य त्यांच्याकडे आहे. ते वापरून आणखी शंभर-दोनशे पेंटिंग्ज तयार करता येऊ शकतील असे त्या म्हणाल्या. मयुरा यांचा तसा प्रयत्न आहे. मयुरी यांचे पती गौरव कश्यप बिझनेसमन आहेत. त्यांनाही या कामात आस्था आहे. ते राहतातही औरंगाबादला. त्यामुळे त्यांची मदत मयुरा यांना हरकामी होत असते.

पिंपरे यांची इच्छा त्यांच्या साडेतीनशे चित्रांचे संग्रहालय व्हावे अशी होती. ते अजिंठा येथेच डोंगरपायथ्याशी पर्यटन केंद्रात मांडले जावे असेही त्यांना वाटे. त्यामुळे तेथे येणाऱ्या परदेशी नागरिकांना किंवा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना पूर्वीची चित्रे आणि आता दिसत असलेली चित्रे यांतील फरक समजून घेण्यास मदत होईल अशी त्यांची भावना होती.

मयुरा पिंपरे म्हणतात, “मी माझ्या लहानपणापासूनच माझ्या वडिलांना जागतिक महत्त्वाचा वारसा जपण्यासाठी आणि त्याचे रक्षण करण्यासाठी कठोर परिश्रम घेताना पाहिले आहे; तसेच, त्यांच्याकडून अजिंठ्यातील चित्रकलेच्या जातककथा ऐकत आले आहे. तेच काम माझ्याही आयुष्याचा एक भाग बनले आहे. मीही वडिलांच्या पायावर पाय ठेवून तेच कार्य करत आहे. माझे जीवन त्याचाच प्रचार करण्यासाठी आणि विकासासाठी समर्पित केले आहे. वडिलांचे एकमेव स्वप्न त्यांची सर्व चित्रे ठेवण्यासाठी कलासंग्रहालय तयार करावे असे होते. तोच माझा ध्यास बनला आहे.

पिंपरे यांच्या ऐंशी फूट लांबीच्या एका चित्राची नोंद 'लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड'मध्ये झाली आहे. त्यांना ती नोंद गिनीज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्डमध्ये व्हावी असे वाटत होते तसा त्यांचा प्रयत्न होता. ती गोष्ट साधण्याचाही प्रयत्न मयुरा आणि गौरव करत आहेत.
 मयुरा पिंपरे 72768 76884 mmpimpare@gmail.com

 - नितेश शिंदे 9323343406
niteshshinde4u@gmail.com

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

विजय कुलकर्णी यांचे अजिंठा वेड (Vijay Kulkarni Obsessed With Ajintha Art)

विजय कुलकर्णी अजिंठा लेण्यांतील चित्रे (कॉपी)गेली चाळीस वर्षें काढत आहेत. ती विविध कलादालनांमध्ये प्रदर्शित केली जात असतात. त्यांनी काढलेल्या त्या चित्रांना मोठी मागणी असते. त्यांचे त्यांच्या तरुणपणी काही अमूर्त चित्रांचे प्रदर्शन एम.एफ. हुसेन, प्रभाकर बरवे यांच्यासमवेत झाले होते. त्याच टप्प्यावर त्यांना अजिंठा येथे जाऊन चित्रे काढण्याची संधी लाभली. त्यांनी तेथे चाळीस दिवस मुक्काम करून अजिंठ्यातील जातककथांची चित्रे काढली आणि तेथून त्यांना अजिंठ्यातील चित्रांचे वेड लागले. आणि त्यांचा आयुष्यक्रम बदलून गेला. ते सांगतात, “अजिंठा लेण्यांतील छतावर काढलेली चित्रे सर्वात अवघड आहेत. त्या कलाकारांना ती चित्रे झोपून काढावी लागली असणार. त्यांत अगदी हंससुद्धा चितारले गेले आहेत.”

विजय कुलकर्णी यांची अजिंठा चित्रांसंबंधी मार्मिक निरीक्षणे आहेत. त्यांनी काढलेले अजिंठ्यातील पहिले चित्र जहाजाचे होते. त्या जहाजात बरीच माणसे बसल्याचे दिसते. त्या काळातील व्यापाराचा तो संदर्भ महत्त्वपूर्ण ठरू शकतो असे त्यांचे निरीक्षण आहे. तेथील चित्रांमध्ये कमळपाकळ्यांच्या आकारातील डोळे, हातांच्या बोटांची आणि नखांची विशिष्ट अशी ठेवण असल्याचे ते सांगतात. ते म्हणतात, काही चित्रे आपसूकच प्रेक्षकांशी बोलतात. फक्त त्यांच्याकडे बघावे कसे हे समजून घ्यायला हवे. एका चित्रात बासरी वाजवणारा पुरुष कलाकार आहे, तसेच महिला कलाकारही आहेत. त्या चित्रांचा आणि शिल्पांचा वेगवेगळ्या अंगांनी अभ्यास करण्याची आवश्यकता आहे. तसा तो केला जात आहेही.

विजय कुलकर्णी यांचा अजिंठा पेंटिग्ज हा श्वास बनून गेला आहे. त्यांचा जन्मच वेरूळ येथे झाला आहे. अजिंठा हे वेरूळपासून शंभर किलोमीटर अंतरावर आहे. त्यांचे वडील विष्णुपंत कुलकर्णी हे केंद्र सरकारच्या राष्ट्रीय सेवा योजनेतील उपसंचालक  पदावरून निवृत्त झाले. त्यांना चित्रकलेचा छंद होता. वडिलांना चित्रकार होणे जमले नाही. म्हणून विजय यांनी त्यांच्या मनाशी चित्रकार बनण्याचे ठरवले. त्यासाठी त्यांना घरातून प्रोत्साहन मिळत गेले. त्यांनी चित्रकलेची पदवी ‘जे जे स्कूल ऑफ आर्ट’मधून 1972 साली मिळवली. तेथे त्यांचे गुरू होते प्रसिद्ध चित्रकार शंकर पळशीकर. त्यांच्याच प्रोत्साहनामुळे विजय कुलकर्णी यांना अजिंठ्याच्या चित्रांच्या अजिंठा लेण्यांत बसून प्रतिकृती बनवण्याची संधी मिळाली. ती पेंटींग्ज महाराष्ट्र सरकारसाठी बनवायची होती. त्यावेळी त्यांच्यासोबत जे.जे.मधील त्यांच्याच वर्गातील दीपक शिंदे व शशांक शेखर घोष हेही दोघे होते.

           त्यांनी त्यांच्या तीन मित्रांसहित -  दीपक शिंदे, चंद्रादोशी सचदेव आणि शकुंतला मुर्डेश्वर - जहांगीर आर्ट गॅलरीमध्ये पहिला ग्रूप शो केला. त्यांनी त्यांचे वैयक्तिक चित्रप्रदर्शन 1973/74 मध्ये भरवले. त्यातील सर्व चित्रे पंडोल आर्ट गॅलरीचे मालक काली पंडोल यांनी विकत घेतली. त्यानंतर विजय कुलकर्णी यांच्या जीवनाला अजिंठ्याच्या चित्रांची कलाटणी मिळाली. त्यांच्या त्या चित्रांचा ‘वन मॅन शो’ त्यांनी पुण्यातील इंडियन आर्ट गॅलरीचे मालक मिलिंद साठे यांच्या सहकार्याने केला, तोही खूप वर्षानंतर.

         

विजय कुलकर्णी म्हणतात, “मी अजिंठा लेण्यांतील वास्तव्यामुळे आतून बाहेरून अजिंठामय झालो होतो. माझ्या मनात नेहमी एकच कुतूहल असे, की दोन हजार वर्षांपूर्वी एवढी सुंदर चित्रशैली कशी निर्माण झाली असेल! चित्रांमधील रंगसंगती, विशेषकरून इंडियन रेड, ब्राऊन सॅप सीन, यलो ऑकर, व्हाईट या रंगांतील एकत्रित परिणाम मनाला एका वेगळ्याच विश्वात घेऊन जातो.” त्यांनी अजिंठा चित्रांच्या वेडामुळे मुंबई सोडून औरंगाबादला कायमस्वरूपी राहणे पसंत केले आहे. त्यांनी एक एकर जागा घेऊन देशातील व परदेशांतील चित्रकारांना अजिंठा चित्रशैलीतील चित्रांचा अभ्यास करता यावा म्हणून निवासस्थान बांधले. त्याला ‘रॉक आर्ट गॅलरी - अ रीट्रीट फॉर आर्टिस्ट सेंटर्स अँड थिंकर्स’ असे नाव दिले.

          त्यांचा कलाप्रवास अजिंठ्यामुळे संपन्न होऊन गेला आहे. ते चेन्नइच्या सारा अब्राहम या आर्ट कलेक्टरच्या 'कलायात्रा' नावाच्या ग्रूपमध्ये समाविष्ठ झाले. त्या ग्रूपमध्ये भारतातील एम.एफ हुसेन, विकास भट्टाचार्य, मीरा मुखर्जी, जतीन दास असे नामांकित आर्टिस्ट होते. त्यांच्यासोबत विजय कुलकर्णी यांची मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, कोचीन, हैदराबाद आणि क्वालालंपूर येथे प्रदर्शने भरवण्यात आली. कुलकर्णी यांची पेंटिंग्ज अशा तऱ्हेने जगातील महत्त्वाच्या शहरांत विकली गेली.

कुलकर्णी पुढे औरंगाबाद शहरात स्थायिक झाले. औरंगाबादमध्ये त्यांची ताज विवांता आणि हॉटेल रामा इंटरनॅशनल या दोन्ही हॉटेलमध्ये अजिंठा आर्ट गॅलरी आहे. त्यामुळे त्यांची पेंटिंग्ज भारतीय आणि परदेशी पर्यटकांना नेहमीच पाहण्यासाठी उपलब्ध असतात. त्यांच्या परिवारात त्यांची पत्नी सुलभा व दोन मुले विक्रांत आणि विराज आहेत. दोघेही मोठ्या नोकऱ्या करतात. कुलकर्णी यांचे अजिंठ्याचे वेड त्यांना कोठच्या कोठे घेऊन गेले आहे! त्यातील कलानंद तर अपारच आहे!
विजय कुलकर्णी - 99606 12430

- नितेश शिंदे 9323343406
niteshshinde4u@gmail.com 

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

अजिंठा लेणी – ऱ्हासाच्या दिशेने! (Fading Art of Ajintha Caves)

अजिंठा लेणी जगाला 1819 मध्ये माहीत झाली. ती खोदली गेली इसवी सनपूर्व दुसरे शतक ते इसवी सन चौथे शतक अशा सहाशे वर्षांत. म्हणजे त्यांचा शोध जवळ जवळ तेराशे वर्षांनी लागला! शोध लागूनही दोनशे वर्षें होऊन गेली आहेत. लेण्यांमधील स्तूप, विहार आणि त्यांना उभे ठेवणारे मोठमोठे स्तंभ पाहिल्यानंतर भारावून जाणार नाही असा प्रेक्षकच असू शकत नाही; लेणी पाहणे हा प्रेक्षकांसाठी एक विलक्षण अनुभव असतो! पण तरीही त्या प्रत्येकाच्या मनात लेणी त्यापलीकडे दीर्घकाळ शिल्लक राहतात... तीसुद्धा अनेक प्रश्नांसह. लेण्यांतील बारकावे, त्या काळचा इतिहास आणि त्या कलाकारांनी दिलेला संदेश या साऱ्यांचा अर्थ कसा लावावा याबाबतचे कुतूहल प्रेक्षकाच्या मनातून दूर काही होत नाही. अजिंठ्यातील स्तूप, चैत्यगृहे, विहार यांमधील असंख्य शिल्पे व चित्रे एवढे काही सांगत असतात, की त्यांतून प्रेक्षकांच्या मनात नवनवा गुंता सतत तयार होत असतो; लेण्यांचा नवनवीन अर्थ त्यांच्याकडून सतत लावला जातो. लेण्यांच्या मध्यभागी बुद्धाची मूर्ती ध्यानस्थ असते, पण त्याचा भोवताल वेगळेच काहीतरी सांगत असतो. बऱ्याचदा, बऱ्याच नर्तिका गौतम बुद्ध यांच्या मुख्य लेण्याच्या भोवताली दिसतात. त्यांच्या अवयवांची ठेवण विलोभनीय भासते. शिल्पांमध्ये स्त्रिया कमी वस्त्रांतील किंवा वस्त्रप्रावरणांशिवायच्या असतात. मात्र खुद्द ध्यानस्थ गौतम बुद्धाला तो भोवताल विचलित करू शकत नाही. त्या मूर्ती व चित्रे प्रेक्षकांच्या मनीदेखील अश्लीलतेला पार पाठीमागे सोडून देतात! हे सारे गूढ काय घडून गेले आहे असेच प्रेक्षकांच्या मनात राहते.

अजिंठ्यातील शिल्पे व चित्रे यांत कोणाला धार्मिकता दिसते, कोणाच्या मनात त्या काळच्या सामाजिक-आर्थिक रचनांबाबतचे प्रश्न निर्माण होतात. तेथील शिल्पे आणि चित्रे यांमधील केशरचना, दागदागिने, वस्त्रप्रावरणे यांतील लोकप्रिय पद्धतीचा धांडोळा घेता येतो. तर एखादा कलाकार नृत्यकलेतील शास्त्र त्यातून मांडून दाखवतो. अनेकांनी वेरुळ आणि अजिंठा लेण्यांवर नाना पद्धतींनी आतापर्यंत काम केले आहे व नवनवीन कलाकार ते सतत करत असतात.अजिंठा लेणी जपण्याचा पहिला सल्ला ब्रिटिश व्हाइसरॉय लॉर्ड कर्झन यांनी निजामाला दिला होता. कारण ती हैदराबाद संस्थानच्या हद्दीत होती. निजाम सरकारने पुराणवस्तू संशोधन खात्याची स्थापना त्यासाठी 1815 मध्ये केली. त्यांच्यामार्फत अजिंठा लेण्यांचा वारसा जपण्याचे विविध प्रयोग झाले. शिल्पांची झीज होण्याची प्रक्रिया वर्षानुवर्षांची आहे. अजिंठा लेण्यांमध्ये काढलेली चित्रे ही मात्र झपाट्याने धूसर होत गेली आहेत.

बौद्ध जातककथा अजिंठा लेण्यांमधील चित्रांतून मांडलेल्या आहेत. त्यात साधारणत: पाचशेसत्तेचाळीस जातककथा आहेत. त्यांतील पंधरा-वीस चित्रे अजूनही ठळकपणे दिसतात. त्या चित्रांमध्ये कितीतरी गोष्टी दडल्या आहेत! जातककथा म्हणजे धर्मतत्त्वे समजावून सांगण्यासाठी सोप्या भाषेत सांगितलेल्या कथा. नीतिनियमांची नैतिक चौकट कशी असावी याची मांडणी सर्वसामान्यांना त्यांच्या भाषेत कळावी यासाठी रचलेल्या त्या कथा! शिबी जातक, संकपाल जातक, महाजनक जातक, चांपये जातक यांच्या कथा मोठ्या रंजक आहेत. त्यांतून धर्मतत्त्वांची चौकट ठळकपणे सांगण्याचा प्रयत्न केला गेला आहे. आजी जशी गोष्ट रंगवून सांगते तशीच प्रत्येक जातककथा 'रंगवून' सांगण्याचे कसब कलाकुसरीने साध्य करण्यात आले आहे. त्यांचे वर्णन ‘भित्तिचित्रांच्या दुनियेत अजिंठा लेण्यांतील चित्रे म्हणजे नीलमणी’ असे केले जाते. ती चुनखडीचा गिलावा ओला असताना नैसर्गिक रंगांतून रंगवली गेली आहेत. ज्वालामुखीतून निर्माण झालेल्या खडकांचे रंगही त्यात वापरले गेले असल्याचे सांगितले जाते. ती चित्रे एवढी शतके टिकून कशी राहिली? शिल्प घडवता येईल असा पाषाण असतानाही तेथे चित्रे का काढली गेली असतील याचीही उत्सुकता अनेक वर्षांपासून आहे. पुरातत्त्व विभागातील मॅनेजर सिंग यांनी केलेल्या संशोधनात मिळालेली माहिती त्या काळातील प्रगत तंत्रज्ञानावर प्रकाश टाकणारी आहे. रंगांचे ते मिश्रण वेगवेगळ्या भाज्या, साळीचा भुस्सा, गिलाव्यासाठी वापरली जाणारी वेगवेगळ्या प्रकारचे गवतमिश्रित माती आणि गांजाची काही पाने असे होते. गांजा पाणी शोषून घेतो. त्यामुळे लेण्यांवर कितीही पाऊस पडला तरी भिंतींमधून पाझर होत नाही. परिणामी, चित्रे अनेक वर्षें टिकून राहिली. सर्वाना आवडणारी आणि जगन्मान्य असणारी दोन चित्रे म्हणजे- पद्मपाणी आणि वज्रपाणी. त्यांचे वर्णन कमळांच्या पाकळ्यांसारखे डोळे, धनुष्याकृती भुवया, मजबूत देहयष्टी, अजानुबाहू, रुंद छाती अशा विविध शब्दांत केले जाते, तरी ते अपुरेच वाटते. पद्मपाणी कोण होता? तो होता राजकुमार. बौद्ध तत्त्वज्ञानातील पारिमिता पाळणारा. पारिमिता म्हणजे जगण्याची नैतिक वा मूल्याधिष्ठित चौकट! दान, शांती, शील, सत्त्व, अधिष्ठान, प्रज्ञा, मैत्री अशा त्या पारिमिता. त्यांचे पालन जो करतो आणि इतरांच्या सुखासाठी जो झटतो असा बोधिसत्त्व म्हणजे पद्मपाणी. पद्मपाणी आणि वज्रपाणी ही दोन्ही चित्रे शब्दांत उतरवता येत नाहीत, पण त्यांचाही काही भाग दिसेनासा झाला आहे आणि एका राखाडी लेपाच्या खाली चित्र बुजून गेले आहे. काय काय दडले आहे त्या चित्रांमध्ये? कोठे सुबत्तेचा पांढरा हत्ती दिसतो, तर बऱ्याच ठिकाणी हंसही दिसतो. विविध प्राणी-पक्षीही चित्रांमध्ये दिसतात. बोधिसत्त्वाच्या विविध जातककथांची चित्रे जगातील कलाकारांना व प्रेक्षकांना नेहमीच आकर्षित करत राहिली आहेत. कारण त्यातून बौद्ध तत्त्वज्ञान तन्मयतेने पोचवले गेले आहे.

अजिंठा लेण्यांमधील कला व इतिहास यांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न गेल्या साठ-सत्तर वर्षांत विशेष जोमाने झाला आहे. वॉल्टर स्पिंक्स नावाचा अमेरिकन माणूस त्या लेण्यांचा अभ्यास 1952 सालापासून करत आहे. ते वयाच्या चौऱ्याण्णव्या वर्षीदेखील अभ्यासकांना मार्गदर्शन करत असतात. नाशिकच्या प्रसाद पवार यांनी त्या लेण्यांची काढलेली छायाचित्रेदेखील अभ्यासासाठी उपयुक्त ठरू शकतात. ते एका नव्या माध्यमातून अजिंठ्याची छायाचित्रे लोकांसमोर मांडत असतात. त्यांचे काम अफाट आहे. प्रकाश पेठे नावाचे बडोद्याचे आर्किटेक्ट विद्यार्थी असताना, म्हणजे 1950 च्या दशकात अजिंठा लेण्यांत चार दिवस राहिले होते. त्यावेळी बंधने कोणतीच नव्हती. पेठे यांनी तेव्हा अनेक रेखाटने केली. ते त्यानंतर दोन वेळा अजिंठ्याला गेले, त्यांनी फोटो काढले, नोंदी केल्या. मुंबई आयआयटीच्या ‘आर्ट हिस्टॉरिक इण्टरप्रिटेशन’च्या माध्यमातून काही नवीन अभ्यासही मांडले जात आहेत. विजय कुळकर्णी व एम आर पिंपरे हे दोन कलाकार त्यांच्या 'कॉपी' चित्रांतून अजिंठा राखून ठेवण्याचा प्रयत्न करत असतात. पुणे येथील सायली पाळंदेही त्यात अग्रेसर आहेत.

अजिंठा लेण्यांतील चित्रांमधून त्या काळातील सामाजिकता, तेव्हाचे अर्थशास्त्र यांचाही अभ्यास स्वतंत्रपणे केला जात आहे. सध्या सुरू असलेले प्रयत्न व्यक्तिगत पातळीवरील आहेत. काही व्यक्तींनी कामाला संघटनात्मक रूप देण्याचा प्रयत्न केला असला तरी त्याला मोठे संस्थात्मक बळ आवश्यक आहे. पण अजिंठा लेण्यांची व्याप्तीच एवढी प्रचंड आहे, की त्यासाठी प्रयत्न सातत्याने करावे लागतील!

- सुहास सरदेशमुख 94220 73033
suhas.sardeshmukh@expressindia.com
सुहास सरदेशमुख हे दैनिक लोकसत्ताचे औरंगाबाद येथे विशेष प्रतिनिधी म्हणून गेल्या आठ वर्षापासून काम करतात. त्यांनी विविध वर्तमानपत्रांत काम केले आहे. त्यांनी मराठवाड्यातील सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक विषयावर वार्तापत्रे व लेख लिहिले आहेत. त्यांनी विशेषत: पाणीटंचाई,  दुष्काळ या विषयावर वैशिष्टयपूर्ण लेखन केले, त्याची दखल विविधस्तरावर घेण्यात आली. त्यांना अनंत भालेराव स्मृती पुरस्कार, वरुणराज भिडे आश्वासक पत्रकारिता पुरस्कार आणि अन्यही पुरस्कार मिळाले आहेत.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------